Merkez Bankası analitik bilançosu
Her bankanın bir bilançosu olur. Açtığı krediler, rezervler, menkul kıymetler varlıklar tarafında; sermaye, mevduat ise yükümlülükler tarafında yer alır. Türkiye’nin tek para otoritesi olan Merkez Bankasının (TCMB) da farklılıklar olmakla birlikte diğer bankalar gibi bir bilançosu vardır. Temel amacı fiyat istikrarı sağlamak olan TCMB bu amacı gerçekleştirmek için para politikası araçlarını kullanır ve piyasaya müdahalelerde bulunur. Bu müdahalelerinin döviz kuru, enflasyon ve piyasaya yansımaları Bankanın bilançosundan izlenir. Sıkı veya gevşek para politikası sonuçları bilançoya yansır.
Bilançodaki kalemlerin daha anlamlı hale gelmesi için toplulaştırılması işlemiyle analitik bilanço ortaya çıkar. Analitik bilançoda aktif tarafta “dış varlıklar”, “iç varlıklar” ve “değerleme hesabı” vardır. Dış varlıklar; altın, TCMB şubelerinin kasalarındaki yabancı para banknotlar, yurt dışı bankalar nezdindeki döviz ve diğer döviz alacaklarını içermektedir. Dış varlıkların önemli bir kısmı döviz alacaklarından oluşur. İç varlıklar ise “hazine borçları” ve “bankacılık sektörüne açılan nakit kredilerden” oluşmaktadır. Hazineye doğrudan borç verme 2001’de uygulamadan kalktığı (TCMB Kanununda değişiklik) için TCMB Hazine’ye ikincil DİBS piyasaları yoluyla borç vermektedir. TCMB’nin bu alacakları hazine borçları altında izlenir. Bankacılık sektörüne açılan krediler kaleminde reel sektöre destek vermek ve döviz rezervlerini artırmak için bankalara verilen reeskont kredileri bulunmaktadır. Değerleme hesabında döviz ve altının TL karşısındaki değer değişiminden doğan kar ve zarar gösterilmektedir.
Tablo 1: TCMB Analitik Bilanço
Pasif tarafta “toplam döviz yükümlülükleri” ve “Merkez Bankası parası” olmak üzere iki ana kalem var. Döviz yükümlülükleri Merkez Bankasının TL dışındaki yükümlülüklerini, Merkez Bankası parası ise TL cinsi varlıkları ifade ediyor. Toplam döviz yükümlülükleri iç ve dış olmak üzere ikiye ayrılıyor. Dış yükümlülükler yurt dışında yerleşiklerden, iç yükümlülükler yurt içinde yerleşik bankaların ve kamu kesiminin TCMB’deki yabancı para mevduatından oluşmaktadır. Bankaların döviz mevduatı TCMB’de tutmak zorunda oldukları döviz cinsinden zorunlu karşılıklardan oluşuyor. Diğer ana kalem olan Merkez Bankası parası ise rezerv para ve diğer Merkez Bankası parasından oluşur. Bankaların TCMB’de tuttukları zorunlu TL karşılıklar ve emisyonlar rezerv paranın içerisinde yer alıyor. Diğer Merkez Bankası parası kaleminde açık piyasa işlemleri (APİ) ve kamu mevduatı yer alıyor. APİ TCMB’nin yaptığı repo, ters repo, depo alımı ve satımı işlemlerini gösteriyor. Pozitif olması piyasadan para çekildiğini, negatif olması piyasanın fonlandığını gösteriyor. Kamu mevduatında Hazinenin DİBS yoluyla elde ettiği belirli tutarda mevduatı yani Merkez’in Hazine’ye olan borcunu gösteriyor. Merkez Bankası parası kaleminin toplam yükümlülükler içindeki payının yüksek olması, yurt içi ekonomik birimlerin TL’ye yöneldiklerini ve para politikasının etkisinin daha yüksek olabileceğini göstermesi bakımından önem taşıyor.